تحول مسؤولیت مدنی قضات در حقوق ایران؛ با مطالعه تطبیقی در حقوق اسلام و فرانسه

نویسنده

دانشجوی دکترای حقوق خصوصی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران

چکیده

مهم‌ترین تحول حقوق ایران در حوزه مسؤولیت مدنی قضات پس از تصویب قانون جدید مجازات اسلامی و به ویژه قانون آیین دادرسی کیفری جدید، مسؤول شناخته شدن دولت در برابر بسیاری از تصمیمات زیانبار قضایی است، هر چند قاضی در اخذ تصمیم مرتکب تقصیر شده یا دارای سوء نیت باشد؛ ولی دولت پس از جبران خسارت حق رجوع به قاضی مقصر را دارد. البته طبق قاعده، زیاندیده می‌تواند در این فرض علیه قاضی مقصر نیز طرح دعوا کند. به علاوه، مطابق ماده 13 قانون مجازات اسلامی و نظر فقهای شیعه که اصل یکصد و هفتاد و یکم قانون اساسی را تفسیر و ابهام آن را بر طرف می‌کند، ارتکاب تقصیر از سوی تصمیم‌گیرندگان قضایی به هر درجه که باشد، مسؤولیت شخصی آنها را به دنبال دارد. لزوم احراز تقصیر یا اشتباه قاضی در دادگاه عالی انتظامی قضات و ضرورت اقامه دعوای جبران خسارت در دادگاه عمومی تهران از دیگر تحولات مهم است که در قانون نظارت بر رفتار قضات مقرر شده است. پیش‌بینی کمیسیون استانی و ملی جبران خسارت برای قربانیان بی‌گناهی که بی‌جهت مدتی بازداشت بوده‌اند، نیز از نوآوری‌های مهم حقوق ایران محسوب می‌شود، گرچه آیین‌نامه اجرایی آن هنوز تصویب نشده است، ولی مقررات پیش‌بینی شده در حقوق فرانسه می‌تواند به عنوان الگویی مناسب در تهیه آیین‌نامه مذکور مورد استفاده قرار گیرد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Evolution of Civil Responsibility of Judges A Comparison Study on Iran, Islamic and French Law

نویسنده [English]

  • Hadi Shabani Kandsari
چکیده [English]

The most important Iranian legal change on civil responsibility of judges is considering the government responsible against injurious judicial decisions especially after enacting criminal Islamic law and criminal procedure although the judge has faulted or is having malice. In this regard the government can refer to judge after compensation. Based on the rule, the injured can act against guilty judge. In addition, under article 17 of criminal Islamic law and principle 171 of constitution law, judges are responsible if they make fault. The necessity of obtaining the fault or mistake of judges is another important change predicted in the supervision on judges' act. Predicting provincial and national commissions for compensation is of significant Iranian legal innovation although its regulation has not yet been enacted. However, enacted statutes and regulations in French law can be a very suitable pattern for providing this regulation.

کلیدواژه‌ها [English]

  • judges
  • Civil Responsibility
  • government responsibility
  • provincial and national commissions for compensation
قرآن کریم
نهج البلاغه
الف) منابع فارسی
آشوری، محمد. «لزوم جبران خسارت زندانیان بی‌گناه». در عدالت کیفری، مجموعه مقالات، (ج 1). چاپ اول، تهران: گنج دانش، 1376.
حسینی‌نژاد، حسینعلی. مسؤولیت مدنی، ج 1. تهران: نشر بخش فرهنگی جهاد دانشگاهی، 1370.
صفایی، سیدحسین و حبیب‌الله رحیمی. مسؤولیت مدنی (الزامات خارج از قرارداد)، چاپ ششم. تهران: سمت، 1393.
صورت مشروح مذاکرات بررسی قانون اساسی، چاپ اول. ج 3، 1372.
قاسم‌زاده، سیدمرتضی. الزام‌ها و مسؤولیت مدنی بدون قرارداد، چاپ هشتم. تهران: میزان، 1388.
___________. مبانی مسؤولیت مدنی، چاپ پنجم. تهران: میزان، 1387.
کاتوزیان، ناصر. الزام‌های خارج از قرارداد: ضمان قهری، ج 1. تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1378.
_______. الزام‌های خارج از قرارداد: مسؤولیت مدنی، ج 1. تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1391.
ب) منابع عربی
ابن اثیر (جزری)، مبارک بن محمد. النهایه فی غریب الحدیث و الأثر. 5 جلد، قم: اسماعیلیان، بی‌تا.
ابن منظور، ابوالفضل. لسان العرب، 15 جلد، ط الثالثه. بیروت: دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع، 1414.
ابوجیب، سعدی. القاموس الفقهی لغه و اصطلاحا، ط الثانیه. دمشق: دار الفکر، 1408.
اردبیلی، احمد بن محمد. مجمع الفائده و البرهان، ج 10، ط الاولی. قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1403.
اسماعیل‌پور قمشه‌ای، محمدعلی. البراهین الواضحات- دراسات فی القضاء، ج 1، ط الاولی. قم: بی‌نا، بی‌تا.
اصفهانی (فاضل هندی)، محمد‌بن‌حسن. کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام، ط الاولی. قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1416.
اصفهانی (مجلسی اول)، محمدتقی. روضه المتقین، ج 6، ط الثانیه. قم: مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانبور، 1406‍.
اصفهانی (مجلسی دوم)، محمد باقر. مرآه العقول، ج 24، ط الثانیه. تهران: دار الکتب الإسلامیه، 1404.
__________________. بحار الأنوار، ط الاولی. بیروت: مؤسسه الطبع و النشر، 1410.
__________________. ملاذ الأخیار، ط الاولی. قم: انتشارات کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، 1406.
بهجت، محمد تقی. جامع المسائل، ج 5، ط الثانیه. قم: دفتر معظم‌له، 1426.
تبریزی، جواد. أسس القضاء و الشهاده، ط الاولی. قم: دفتر مؤلف، بی‌تا.
جمعی از پژوهشگران زیر نظر سیدمحمود هاشمی شاهرودی. موسوعه الفقه الإسلامی، ط الاولی. قم: مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی. 1423.
جمعی از مؤلفان. مجله فقه اهل بیت علیهم السلام (فارسی)، 56 جلد، ط الاولی. قم: مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت علیهم السلام، بی‌تا.
جوهری، اسماعیل بن حماد. الصحاح - تاج اللغه و صحاح العربیه، ط الاولی. بیروت: دار العلم للملایین، 1410.
حلّی (ابن ادریس)، محمد بن‌ منصور. السرائر، ج 3، ط الثانیه. قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1410.
حلّی (علامه)، حسن بن یوسف. تحریر الاحکام، ج 5، ط الاولی. قم: مؤسسه امام صادق (ع)، 1420.
________________. مختلف الشیعه، ج 9، ط الثانیه. قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1413.
حمیری، نشوان بن سعید. شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم، ط الاولی. بیروت: دار الفکر المعاصر، 1420.
روحانی، سیدصادق. فقه الصادق (ع)، ط الاولی. قم: دار الکتاب- مدرسه امام صادق (ع)، 1412.
زبیدی (حسینی حنفی)، محب‌الدین سید محمدمرتضی. تاج العروس، ط الاولی. بیروت: دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع، 1414.
سبحانی، جعفر. نظام القضاء و الشهاده فی الشریعه الإسلامیه الغراء، ج 1، ط الاولی. قم: مؤسسه امام صادق (ع)، 1418.
سبزواری، سید عبدالأعلی. مهذّب الأحکام، ط الربعه. قم: مؤسسه المنار- دفتر حضرت آیه الله، 1413.
سبزواری، محمد باقر. کفایه الأحکام، ج 2، ط اولی. قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1423.
صدوق (شیخ)، محمّد بن علی بن بابویه. معانی الأخبار. قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1413،
_____________________. من لا یحضره الفقیه، ج 3، ط الثانیه. قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1413.
طباطبایی بروجردی، آقاحسین. جامع أحادیث الشیعه، ج 22، ط الاولی. تهران: فرهنگ سبز، 1429.
طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم. تکمله العروه الوثقی، ط الاولی. قم: کتابفروشی داوری، 1414.
طریحی، فخرالدین. مجمع البحرین، ط الثالثه. تهران: کتابفروشی مرتضوی، 1416.
طوسی (شیخ)، محمد. المبسوط، ط الثالثه. تهران: المکتبه المرتضویه، 1387.
___________. تهذیب الأحکام، ج 7، ط الرابعه. تهران: دار الکتب الإسلامیه، 1407.
___________. الخلاف، ط الاولی. قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1407.
عاملی (شهید ثانی)، زین‌الدین. الروضه البهیه، ج 9، ط الاولی. قم: کتاب‌فروشی داوری، 1410‌.
_______________. مسالک الأفهام، ج 13، ط الاولی. قم: مؤسسه المعارف الإسلامیه، 1413.
عاملی (حرّ)، محمد بن حسن. وسائل الشیعه، ط الاولی. قم: مؤسسه آل البیت(ع)، 1409.
عبد الرحمان، محمود. معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهیه. بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
عسقلانی، ابوالفضل احمد بن علی، التلخیص الحبیر فی تخریج أحادیث الرافعی الکبیر، 4 جزء، ج 2، ط الأولی، دار الکتب العلمیه، 1419.
فاضل لنکرانی، محمد. تفصیل الشریعه فی شرح تحریر الوسیله- الحدود، ط الاولی. قم. مرکز فقهی ائمه اطهار (ع)، 1422.
فراهیدی، خلیل بن احمد. کتاب العین، ط الثانیه. قم: هجرت، 1410.
فیومی، احمد بن محمد. المصباح المنیر، ط الاولی. قم: منشورات دار الرضی، بی‌تا.
کاشانی (فیض)، محمد محسن. الوافی، ط الاولی. اصفهان: کتابخانه امام امیر المؤمنین علی (ع)، 1406.
_______________. مفاتیح الشرائع، ط الاولی. قم: انتشارات کتابخانه آیه‌الله مرعشی نجفی، بی‌تا.
کاشف الغطاء (نجفی)، علی. النور الساطع فی الفقه النافع، ط الاولی. نجف اشرف، مطبعه الآداب، 1381.
کلینی، محمد بن یعقوب. الکافی، ط الاولی. قم: دار الحدیث للطباعه و النشر، 1429.
گلپایگانی، سید محمدرضا، کتاب القضاء، ط الاولی. قم: دار القرآن الکریم، 1413.
محقق داماد، سیدمحمد. کتاب الحج، ج 3، ط الاولی. قم: چاپخانه مهر، 1401.
مصطفوی، حسن. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ط الاولی. تهران: مرکز الکتاب للترجمه و النشر، 1402.
موسوی اردبیلی، سیدعبدالکریم. فقه الحدود و التعزیرات، ج 2، ط الثانیه. قم،: مؤسسه النشر لجامعه المفید(ره)، 1427.
________________. فقه القضاء، ط الثانیه. قم: بی‌نا، 1423.
نائینی، میرزا محمدحسین. منیه الطالب، ط الاولی. تهران: المکتبه المحمدیه، 1373.
نجفی، شیخ محمدحسن. جواهر الکلام، ط السابعه. بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1404.
النووی، ابو زکریا محی الدین یحیی بن شرف، المجموع، 20 جزء، ج 19. بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1403.
ج) منابع فرانسوی
Behar-touchais. Rapport Français in Traveaux de l'association Henri Capitant. Paris: librairie général de Droit et Jurisprudence (L.G.D.J), 1999.
Code de l'organisation judiciaire, 2007, Dernière modification : 13 avril 2015.
Code de procédure civile, 1975, Version consolidée au 1 avril 2015.
Code de procédure pénale, Dernière modification : 15 août 2015.
Mazeaud, H., L. et J. et Chabas, F., Leçons de droit civil, t. II, 1er vol., 8éme éd., Paris: Montchrestien, 1991.